muzyka roztocza

Muzyczne Roztocze

Roztocze (Розточчя) jako osobna kraina przyrodnicza ma swoje dość ściśle określone granice. Jest to wąski wał płaskowyżów i garbów ciągnący się przez 180 kilometrów od Kraśnika do Lwowa, łączy Wyżynę Lubelską z Podolem. Chociaż zauważony już przez Stanisława Staszica, a potem Wincentego Pola, to wyodrębniony i nazwany został dopiero pod koniec XIX wieku przez Bronisława Gustawicza (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego) w związku ze swoją rolą działu wodnego czyli roztoki pomiędzy Bugiem i Wieprzem, a Sanem i Dniestrem oraz między zlewiskami Bałtyku i Morza Czarnego.
 
Natomiast jako obszar kulturowy współczesne Roztocze poszerza się znacznie, aspirują doń okolice zarówno od wschodu jak i południowego zachodu. Przy czym trudno tu mówić o spójnym regionie kulturowym rozumianym zwykle jako domena jakiegoś konkretnego etnosu. Od początku swojej historii, aż prawie do połowy XX wieku było to bowiem pogranicze kulturowe. Zasięg więc tego regionu jest wyznaczany przez poczucie pewnej wspólnoty, więzi terytorialnej, historycznej, społecznej, administracyjnej  w o k ó ł  ściśle, geograficznie rozumianego Roztocza. Obszar tej wspólnoty pokrywa się w wielu miejscach z granicami istniejącej od 1589 roku przez 350 lat Ordynacji Zamojskiej, ale też gdzie indziej znacznie ją przekracza. Chcielibyśmy, aby materiał zawarty na tej stronie skłaniał do pytań, np. jak ta wspólnota wyrażana w pokrewieństwie etnomuzycznym poszczególnych jej składowych wyglądała w czasach historycznych, jakie cechy ją łączyły, a jakie różnicowały? Jak powinniśmy o niej my współcześni pamiętać, co cennego z niej czerpać i dlaczego? Przede wszystkim jednak chcemy pokazać, że ta kultura, ta muzyka, jest ciekawa i warta poznania, że ciekawi, zwyczajni-niezwyczajni ludzie ją tworzyli, czasem bardzo osobiście, czasem społecznie i wreszcie, że wcale nie musi to być zamknięty rozdział.
 
Zgodnie z powyższym w naszym leksykonie uwzględniamy następujące obszary nie należące do najściślej rozumianego Roztocza - zachodnią i południową część Janowskiego, południową część Biłgorajskiego (Księżpol, Aleksandrów, Łukowa, Obsza), Zamojskiego (Nielisz, Zamość, Sitno, Adamów, Łabunie), Lubaczowskiego (Cieszanów, Lubaczów, Horyniec Zdrój).
 
"Biorąc zaś od Lublina do okolic Lwowa, a stamtąd udając się na Wołyń, Podole i całą Ruś, znajdujemy kraj śpiewek smętnych [...], żywość tańców stopniowo maleje i coraz dalejj zamienia się w minor, Już tam nie ma tyle ruchu {...] W tych stronach używają różnych instrumentów, jak to: skrzypeczków, cymbałów, dudek ze bzu, dzwoneczków okrągłych, basów, przygwizdywania i wiele innych bucznych i brzękliwych narzędzi." Karol Kurpiński 1821

Historia dokumentacji muzyki tradycyjnej Roztocza zaczyna się, jak w znakomitej większości regionów od Oskara Kolberga. W trzech tomach "Lubelskiego" znajdujemy opisy kilku wesel z Roztocza i najbliższych okolic: od Dzwoli, Radecznicy, Turobina, Wierzchowiny, Tarnawatki, z Biłgoraja i Zamojszczyzny, przy czym są tam głównie zapisy tekstów, przykładów melodycznych niewiele (najwięcej Dzwola), oprócz tego ponad 30 melodii i tekstów rozproszonych. Nie jest więc to duży zbiór.
Dzieło Kolberga podjęte w latach 30-tych XX wieku w ramach stołecznego Centralnego Archiwum Fonograficznego przez Juliana Pulikowskiego i grono współpracowników, zaowocowało prawie 5 tysiącami nagrań z Roztocza (Janowskie, Biłgorajskie, Zamojskie). Dokonali ich na wałkach fonograficznych: sam Julian Pulikowski, Jan Bownik, Tadeusz Grabowski oraz Antoni Turczyn z czego ten ostatni w latach 1937-38 zapisał 659 wałków, m.in. 2721 nagrań wokalnych, 486 instrumentalnych, w sumie 4300 nagrań! Cały zbiór spłonął po powstaniu warszawskim, losy zaś A. Turczyna, prawdopodobnie nauczyciela, pozostają do dziś nieznane.
Równolegle w Lublinie ożywioną działalność dokumentacyjną i upowszechnieniową prowadzili m.in. Walerian Batko i Józef Chmara, czego efektem był np. znakomity śpiewnik "Lubelska pieśń ludowa" (1937), zasadniczo nie obejmujący jednak Roztocza (3 pieśni spod Zamościa i jedna z Soli pod Biłgorajem). Dopiero po wojnie powstały większe zbiory muzyczne z południowej Lubelszczyzny. Są to:
  • nagrania ekipy Jadwigi i Mariana Sobieskich, dokonane w ramach Wielkiej Akcji Zbierania Folkloru w latach 1949-50 (m.in. Kocudza, Jędrzejówka, Radzięcin, Załawcze), obecnie w IS PAN w Warszawie·        
  • zbiór nauczyciela z Biłgoraja – Józefa Sokołowskiego (1953-70)·        
  • dokumentacja prowadzona od 1960 roku w ramach projektów badawczych UMCS m.in. przez Jerzego Bartmińskiego, Jana Adamowskiego, Mariana Chyżyńskiego, Włodzimierza Dębskiego, Zenona Kotera·        
  • powstające od pocz. lat 70-tych archiwum polskich śpiewów religijnych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, tworzone m.in przez ks. Bolesława Bartkowskiego i Antoniego Zołę· 
  •  nagrania Mariana Domańskiego (od 1973 roku) oraz pracowników Redakcji Ludowej, a później Radiowego Centrum Kultury Ludowej – Program 2 PR·        
  • nagrania Piotra Dahliga dla Instytutu Szuki PAN w Warszawie, prowadzone od II połowy lat 70-tych·        
  • nagrania Marty Brzuskowskiej z Muzeum Zamojskiego (1985-89)
Ważniejsze publikacje etnomuzyczne i regionalistyczne:       
  • Jan Adamowski, Śpiewanejki moje, cz. 1 i 2, 2003-05·        
  • Zenon Baranowski, Rys historyczny miejscowości powiatu janowskiego, Lublin 2001·       
  • red. Jerzy Bartmiński i Czesław Hernas, Kolędowanie na Lubelszczyźnie, 1986·        
  • Marta Brzuskowska, Pieśni domowe i polne śpiewanki, Zamość 1990·        
  • Red. Jerzy Chmara, Lubelska pieśń ludowa, Lwów 1937·        
  • Anna Czekanowska, Pieśń biłgorajska, Wrocław 1961·        
  • Stanisława Dąbrowska, Wieś Żabno, Wisła s. XVIII, Warszawa 1904·        
  • Adam Fischer, Zarys etnograficzny woj. lubelskiego, [w] Monografia statystyczno-gospodarcza woj. Lubelskiego pod red. J. Czumy, Lublin 1932     
  • red. Ryszard Jasiński, Frampol i okolice, Frampol 2002·        
  • Oskar Kolberg, Lubelskie, t. 16-17, 1962, t. 75, 1998·  
  • Zofia Antonina Kowerska, Kołysanki ludowe z Józwowa pod Bychawą, Wisła t. IX, 1895
  • Feliks Olesiejuk, Obrzędy weselne w Lubelskiem, Wrocław 1971·        
  • Jadwiga Sobieska, Folklor muzyczny w Rzeszowskiem i Lubelskiem [w] Jadwiga i Marian Sobiescy, Muzyka ludowa i jej problemy, PWM Kraków 1973·        
  • Józef Sokołowski, Biłgorajska ty ziemico moja miła, Biłgoraj 2003·        
  • Zofia Staniszewska, Wieś Studzianki, Wisła t. XVIII, Warszawa 1902·        
  • Roman Tokarczyk, Gródki – dzieje wsi roztoczańskiej, Lublin 2000 
  • poświęcony Lubelszczyźnie monograficzny numer czasopisma "Literatura ludowa" - 1959
 Filmy:     
  • Łostatni różeniec, film dok. (reż. Aleksandra Domańska, TVP2), zespół „Jarzębina”·        
  • Pejzaże wsi polskiej - klechdy, film dok. (reż. Jarosław Ostaszkiewicz, TVP2, 1996) – m.in. St. Głaz i zespół „Jarzębina”·        
  • Pośnik, film dok. (reż. Dariusz Gajewski, TVP2), zespół „Jarzębina”, 1999·        
  • Niech gra muzyka, film fab.w reż Andrzej Barański, 2000 (Bronisław Dudka)
opracował: Remek Mazur-Hanaj 
menu.right.new
menu.right.naj
menu.right.bestmusic
Orkiestra dęta Szubartowskiego ze Starej Wsi - Polka
informacje
Kapela Bździuchów - Przepióreczka
informacje
Kapela dęta z Woli Gródeckiej - Polka
informacje
Copyright 2012-2021 Towarzystwo dla Natury i Człowieka.  
fotografia w nagłówku: Marcin Pietrusza